De paradox van erfgoedinstellingen: verweesde werken in de praktijk

Dat een museum een object in huis heeft wil niet per se zeggen dat ze ook het auteursrecht bezitten op een werk. Als je geen toestemming van de rechthebbende hebt, mag je een werk niet gebruiken. Wanneer er bekend is wie het auteursrecht bezit op een werk kan dat afgekocht worden met een licentie, en dus ook gebruikt worden op alle manieren die in deze licentie vermeld staan. Bijvoorbeeld door het object tentoon te stellen, te verspreiden of om het te gebruiken voor commerciële doeleinden. Als de auteursrechthebbende partij niet bekend is, noemen we een object een verweesd werk. Momenteel is de wet zo dat verweesde werken niet gebruikt mogen worden. Dit betekent dat een gedeelte van het Europese erfgoed achter slot en grendel ligt in de kelders van erfgoedinstellingen.

Gelukkig is er sprake van vooruitgang op het gebied van verweesde werken op Europees niveau:

“According to today’s laws orphan works must [sic] not be used. The directive 2012/28/EU will change this for a small subset of cases, namely for certain privileged public memory institutions, only regarding non-commercial uses and only regarding uses that occur online.”

Totdat deze problematiek wordt opgelost, wordt er gesjoemeld met het gebruik van verweesde werken. Jo Pugh van het Britse Nationale Archief:

"Organisations have to be pragmatic about rights. If we want to make projects happen (and not just abandon them and curl up in a ball because it’s all too difficult) then we have to accept that even if we were as completely scrupulous as we possibly could be, there will be a risk of infringement. We never know everything about our collections. It follows that running such projects is about managing risk."

De instellingen die zich niet aan de regels houden riskeren geldboetes en strafrechtelijke vervolging. “A common technique is to build loss reserves for copyright claims that might occur later.” Het wordt echter steeds waarschijnlijker dat de rechthebbenden een claim leggen op deze royalties. Door de groeiende bekendheid van de Intellectueel Eigendom-problematiek zijn steeds meer mensen zich bewust van hun rechten en plichten aangaande het auteursrecht. Dit maakt deze situatie onhoudbaar.

Klimpel geeft in zijn paper verschillende oplossingen voor het aanpakken van het verschil tussen de theorie en praktijk van het auteursrecht:

1. Certainly the worst way would be to strictly enforce the law without taking into consideration the effects this would have on the use of historical materials.
2. Reduce the protection term of copyright.
3. Strengthen the legal assumptions in copyright law to more consequently protect the bona-fide user against possible claims.
4. Introduce registration as a prerequisite for copyright protection
5. General copyright exception for archives, libraries and museums which lets them act freely within the scope of their public mission.

Deze oplossingen zijn niet zaligmakend, geeft Klimpel zelf ook al aan. Een combinatie van verschillende punten, in een milde versie, lijkt realistischer. Duidelijk is dat we een manier moeten ontwikkelen waarop de culturele instellingen het erfgoed dat ze bewaren voor ons en de toekomstige generaties beschikbaar moeten kunnen maken.

Het hergebruik van cultuur is niet alleen relevant voor erfgoedinstellingen, ook eindgebruikers kunnen cultuur in nieuwe vormen gieten als verweesde werken legaal gebruikt kunnen worden. Dit kan bijvoorbeeld door het te gebruiken in lesmateriaal of een kunstwerk uit een verleden opnieuw relevant te maken voor de huidige maatschappij.

Kennisland werkt, samen met Europeana, aan het beschikbaar maken van de cultuur van Europa. Tijdens de tweede Europeana Licensing Framework Workshop vorige week in Luxemburg presenteerde Klimpel zijn paper. De problematiek rondom de verweesde werken is hiermee helder gepresenteerd. We zoeken naar oplossingen.

Lisette Kalshoven