Erfgoed alleen bereikbaar met de technologie van gisteren
Onder de titel 'Geld vragen voor oude krant is cultuurvijandig beleid' deed de Amsterdamse emeritus hoogleraar geschiedenis J.C.H. Blom op 22 februari in NRC Handelsblad zijn beklag over de destructieve houding die collectieve beheersorganisaties zoals Lira en Pictoright ten opzichte van digitaliseringsprojecten innemen. Aanleiding voor zijn beklag (heel toepasselijk niet op de website van het NRC gearchiveerd en daarom hier als scan te vinden) is het feit dat door dreigementen met juridische stappen van Stichting Lira digitale krantenarchieven van internet dreigen te verdwijnen. De kern van het artikel van Blom is de bewering dat het publiceren van gedigitaliseerde archieven door archiefinstellingen geen (nieuwe) exploitatie van deze artikelen (en de bijbehorende foto's) is.
Blom schrijft:
Maar digitalisering is helemaal geen exploitatie. Het is een moderne vorm van dienstverlening aan het publiek die van oudsher kosteloos was, als het ware de studiezaalfunctie op het scherm. Die service aan het publiek te frustreren is een cultuurvijandelijke daad.
Vanuit het perspectief van archiefgebruikers en belastingbetalers is deze analyse van professor Blom spot on: in het tijdperk van always on internet kunnen archieven niet anders dan hun 'studiezaalfunctie' ook online aan te bieden. Zonder een online toegankelijke studiezaal zouden archieven (en andere erfgoedinstellingen als bibliotheken en musea) binnen de kortste keren irrelevant zijn omdat informatie die niet online opzoekbaar is door steeds minder mensen gevonden wordt.
Online ‘studiezaalfunctie’ onmogelijk
Helaas zijn dergelijke overwegingen in de realiteit zonder veel betekenis omdat zij de wettelijke kaders negeren. De wettelijke kaders voor toegang tot informatie zijn gebaseerd op het auteursrecht, en dat staat geen online 'studiezaalfunctie' toe. Het toegankelijk maken van auteursrechtelijke werken door archieven, musea en bibliotheken is namelijk alleen in de analoge omgeving zonder toestemming van de auteursrechthebbenden toegestaan (op basis van uitzonderingen op het exclusieve verbodsrecht van auteursrechthebbenden zoals vastgelegd in artikelen 15 – 17 van de auteurswet van 1912). Voor online diensten van deze instellingen gelden deze uitzonderingen niet, met als gevolg dat het voor archieven onmogelijk is om hun 'studiezaalfunctie' naar internet te verplaatsen.
Oproep van Blom zal weinig effect hebben
Voor het publiceren van archiefstukken en andere auteursrechtelijk beschermde werken op internet is de toestemming van rechthebbenden vereist en zolang dit het geval blijft is het 'geld vragen voor de oude krant' geen cultuurvijandig beleid maar het goed recht van auteursrechthebbenden en hun vertegenwoordigers, zoals Lira en Pictoright. Oproepen zoals die van professor Blom om hun heilloze pad te verlaten zullen weinig effect hebben zolang dat heilloze pad eruit bestaat dat de collectieve beheersorganisaties doen waarvoor zij opgericht en door hun leden gemandateerd zijn: het innen van vergoedingen voor het openbaar maken van auteursrechtelijk beschermde werken.
Innovatievermogen van de samenleving aangetast
Als we dus naar een samenleving willen waarin we de kennis die in onze archiefinstellingen, bibliotheken en musea ligt opgeslagen via een universele 'studiezaalfunctie op het scherm' kunnen benaderen, dan moeten we hiervoor de auteursrechtelijke kaders aanpassen. Wat nodig is zijn uitzonderingen op het auteursrecht die het voor erfgoedinstellingen mogelijk maken om werken in hun collectie voor niet-commerciële doeleinden zonder toestemming van de makers online te zetten. Het ontbreken van zulke wettelijke regels en niet het opkomen van makers voor hun rechten, is het werkelijke probleem. Het wordt tijd dat wij ons dit realiseren en pogingen ondernemen om het auteursrecht op dit punt te moderniseren. Een auteursrecht dat afdwingt dat wij alleen met de technologie van gisteren bij ons erfgoed kunnen, doet op den duur afbreuk aan het innovatievermogen van onze samenleving.
