Europeana ‘fun event’: maatschappelijk belang versus economische groei
Op 9 mei organiseerde Europeana in Brussel een (in de woorden van de Volkskrant) 'fun event' om aandacht te vestigen op de in de afgelopen jaren gemaakte vooruitgang. Uitgenodigd (en verschenen) waren directeuren van Europese erfgoedinstellingen (Nederland was met EYE, de Koninklijke Bibliotheek en Beeld en Geluid goed vertegenwoordigd), de ministers van Cultuur van de 27 lidstaten (waarvan 12 de weg naar Brussel vonden) en de Eurocommissaris voor de Digitale Agenda Neelie Kroes. Het evenement bestond uit twee onderdelen, een Seminar ‘Culture for Creativity – Recommendations for Change’ gericht op de aanwezige erfgoedprofessionals, gevolgd door een ceremonie met de aanwezige beleidsmakers.
Hoewel beide onderdelen van het evenement bedoeld waren om Europeana en de achterliggende doelstellingen te promoten, was het opvallend hoe groot de verschillen in argumentatie tussen de twee sessies waren. Waar de deelnemers van het seminar in eerste instantie door het maatschappelijke belang van publieke toegang tot erfgoed gedreven waren, zagen de beleidsmakers Europeana vooral als een instrument om economische groei en Europese integratie te bevorderen.
Online toegang en rol van uitgevers en rechthebbenden
Volgens de verzamelde directeuren is het verbeteren van de toegang tot hun collecties en de hiermee verbonden maatschappelijke effecten de voornaamste reden om voor meer digitalisering en digitale ontsluiting te pleiten.
Bas Savenije, directeur van de Koninklijke Bibliotheek, ziet in het online toegankelijk maken van culturele werken een belangrijke bijdrage aan de kennissamenleving die uiteindelijk zowel de democratie als het innovatieve vermogen van de samenleving versterkt.
Tijdens het seminar werd er herhaaldelijk op gewezen dat het voor erfgoedinstellingen en ander publieke instellingen zoals publieke omroepen van primair belang is om hun doelgroepen online aan te spreken. In de (wonderbaarlijk naïeve) woorden van Michal Lukeš, directeur van het Tsjechische Nationale Museum, die de voordelen van zijn online platform (esbirky.cz) prees klonk dat zo:
Online collections can be accessed without any limitations of time, money or geographical distance.
Deze simpele constatering van de potentie van digitalisering deed mij denken aan een passage uit het in februari gepubliceerde manifesto 'We, the web kids' van de Poolse schrijver Piotr Czerski:
One more thing: we do not want to pay for our memories. The films that remind us of our childhood, the music that accompanied us ten years ago: in the external memory network these are simply memories. Remembering them, exchanging them, and developing them is to us something as natural as the memory of ‘Casablanca’ is to you. We find online the films that we watched as children and we show them to our children, just as you told us the story about the Little Red Riding Hood or Goldilocks. Can you imagine that someone could accuse you of breaking the law in this way? We cannot, either.
De in dit citaat voelbare spanning tussen het streven om erfgoed publiek toegankelijk te maken en het auteursrecht, blijkt een van de meest hardnekkige problemen te zijn voor het realiseren van publiek toegankelijke online platforms. Problematisch is hier vooral de rol van uitgevers en andere rechthebbenden die in de lopende discussies over toegang tot verweesde (gegijzelde) werken actief tegen publieke toegang tot deze categorie werken zijn. In deze context merkte professor Nigel Shadbolt op dat rechthebbenden zich naar de radicaal gewijzigde randvoorwaarden van de digitale omgeving zouden moeten voegen door hun businessmodellen fundamenteel te wijzigen:
People should live off the services they provide and not of access to monopolies they control.
Motor van groei en leverancier van content voor creatieve industrie
Tijdens het tweede gedeelte van het Europeana-event verschoof de focus enigszins. Voor de aanwezige ministers van cultuur en Eurocommissaris Kroes leek de belangrijkste functie van digitaliseringsprojecten het bevorderen van economische groei te zijn. In haar speech maar ook in die van de Deense raadsvoorzitter Uffe Elbæk was er weinig ruimte voor publieke toegang. In plaats daarvan werd Europeana geprezen als motor van groei en leverancier van content voor de creatieve industrie. In de visie van Uffe Elbæk was Europeana vooral belangrijk omdat het 'ons als Europeanen verbindt', wat empirisch bekeken in deze fase van de ontwikkeling van Europeana een nogal twijfelachtige stelling is. Als er een website is die ons als Europeanen verbindt, dan is dat op dit moment Facebook (en dat helemaal zonder overheidssteun).
Modernisering auteursrecht en gebrek aan middelen
Uiteindelijk zijn deze afgeleide vormen van waardering voor Europeana zeer twijfelachtig. Investeringen in een Europese infrastructuur voor toegang die in eerste instantie gebaseerd zijn op de verwachting van secundaire effecten hebben de potentie om digitaal erfgoed-projecten op lange termijn te ondermijnen. Het is nog lang niet duidelijk of investeringen in digitaliseringsprojecten direct tot economische groei zullen leiden en het is vrij zeker dat deze op korte termijn niet tot meer verbondenheid tussen de inwoners van Europa zullen leiden.
De betrokken beleidsmakers zouden meer aandacht voor de concrete zorgen van de uitvoerders van hun beleid moeten hebben. Naast de eerder genoemde noodzaak voor modernisering van het auteursrecht, bleek dat vooral het gebrek aan middelen voor het digitaliseren van bestaande collecties te zijn.
Paul Keller
