Omgevingsmanager, je bent zélf ‘de omgeving’

Onlangs stuitte ik via LinkedIn toevallig op een vacature voor een ‘Omgevingsmanager wijkaanpak aardgasvrij’ van een grote gemeente in het midden van het land. Voor de duidelijkheid: ik ben niet op zoek naar een andere baan, maar het onderwerp energietransitie heeft mijn interesse en daarom las ik toch even verder. De betreffende gemeente heeft net als alle gemeenten in Nederland een Transitievisie Warmte vastgesteld, waarin is vastgelegd hoe de verschillende wijken in welke volgorde van het gas af gaan en de overstap maken op een duurzaam warmtesysteem. De gemeente is nu op zoek naar een omgevingsmanager voor de buurtaanpak: “In deze rol richt jij je op het draagvlak voor deze buurtaanpak om de buurten daadwerkelijk aardgasvrij te maken”. So far, so good.

Maar bij het lezen van de vacature viel me een fundamenteel onjuiste en ouderwetse visie op de rol van de overheid in relatie tot bewoners op, die diepgeworteld is bij heel veel overheden. Dit komt het beste naar voren in de volgende zin uit de vacature: 

“Omdat je komt te werken in een omgeving met verschillende belangen, ben jij in staat om stakeholders te verbinden en ze voor een zaak te winnen, ook als die niet direct in hun belang is.” 

Pardon!? 

Omgevingsmanagement verraadt centralistische top-downaanpak

Deze gemeente is niet de enige overheidsinstantie die op dit moment een omgevingsmanager zoekt. Op de Nationale Vacaturebank staan momenteel 55 banen voor omgevingsmanager in Nederland, vaak voor infrastructurele projecten binnen de publieke sector. Ook leidt even googlen op ‘omgevingsmanagement’ tot allerlei bureaus die diensten en opleidingen aanbieden. Volgens Public Space Info is de functie omgevingsmanager++Definitie Volgens de Handreiking Omgevingsmanagement van Movares en de Universiteit Twente (2009) bestaat er geen eenduidige definitie voor omgevingsmanagement. Zij houden het bij: ‘het activeren, onderhouden en sturen van de relaties tussen het project en zijn omgeving, in dienst van het project’. ontstaan doordat overheden en bouwbedrijven bij grote infrastructurele projectenWaar het schuurt, is dat er binnen de aanpakken die uitgaan van omgevingsmanagement, wordt uitgegaan van het eigen beleid, de eigen planning en het eigen project. vertragingen opliepen vanwege weerstand, bezwaren en langlopende juridische procedures en zich toen realiseerden dat het verstandiger is om in alle fasen van een traject de omgeving (buurtbewoners, ondernemers, et cetera) te betrekken. 

Waar het voor mij schuurt, is dat er in deze taakopvatting, en daarmee binnen de aanpakken die uitgaan van omgevingsmanagement, wordt uitgegaan van het eigen beleid, de eigen planning en het eigen project. Er is wel de notie dat dit project of dit beleid gerealiseerd wordt op een plek waar mensen wonen, werken en recreëren. En dat zij een belang hebben bij wat er op die plek gebeurt. Maar zij worden gereduceerd tot ‘stakeholders’ in de ‘omgeving’ die met al hun ingewikkelde en onrealistische wensen en behoeften, de voortgang van het project in gevaar kunnen brengen en daarom maar beter vroegtijdig ‘meegenomen’ moeten worden. 

Vanuit de beleidslogica van de gemeente en de managementlogica van een project, is deze terminologie en aanpak nog wel enigszins te volgen. Er liggen grote opgaven op het gebied van wonen, mobiliteit en energie. De ambities zijn hoog en dit vraagt om een overheid die de regie neemt en tempo maakt. Het is alleen zeer de vraag of je als gemeente het gewenste draagvlak én resultaat weet te bereiken door mensen in de eigen top-downaanpak te duwenHet is zeer de vraag of je als gemeente het gewenste draagvlak én resultaat weet te bereiken door mensen in de eigen top-downaanpak te duwen. met bijpassende logica en rollen. 

Daar begint de echte transitie

Terug naar het voorbeeld van de energietransitie. Wat mij betreft begint de transitie pas echt, wanneer (lokale) overheden zich radicaal anders gaan verhouden tot de mensen die in hun stad of dorp wonen.++Samenleving ‘3.0’Volgens hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid Jan Rotmans zitten we op dit moment in een kantelperiode naar een samenleving 3.0 waarin de machtsverhoudingen zoals we die nu kennen radicaal worden omgegooid. De samenleving 3.0 kenmerkt zich door een verplaatsing van de macht van overheden en marktpartijen naar ‘bewegingen van mensen’ die van onderop alternatieve aanpakken ontwikkelen voor de grote vraagstukken van deze tijd. Denk bijvoorbeeld aan energiecoöperaties die samen duurzame energie opwekken en daarmee onafhankelijk worden van de macht van grote energiebedrijven. Deze bewegingen zijn wat mij betreft inderdaad essentieel voor de transitie naar een duurzamere en inclusievere samenleving en economie. Maar het is niet óf óf. Bewoners, ondernemers en de overheid hebben elkaar keihard nodig. Mensen zijn niet de ‘omgeving’ van jouw programma en mensen hebben een sterke behoefte aan saamhorigheid, eigen regie en autonomie, dus laten zich niet ‘managen’. Het is precies andersom: jij bent een van de partijen in de omgeving van mensen die zelf allerlei zorgen en dromen hebben en zelf ook allerlei initiatieven ontwikkelen en jij grijpt met jouw plan in op hun leefomgeving. 

Voorbeeld: Duurzame initiatieven van bewoners in Amsterdam Nieuw-West

In de zomer van 2022 doken Willem Draaisma van Energiecoöperatie Westerlicht en Bart van den Bergh van !WOON het Amsterdamse stadsdeel Nieuw-West in om Amsterdammers te spreken over hun duurzaamheidsinitiatieven.

In hun verkenning kwamen ze alleen al in deze wijk maar liefst tien bewonersinitiatieven tegen van bewoners die vooruitlopend op de warmtetransitieplannen van de gemeente het heft in eigen handen namen en zelf duurzaamheidsinitiatieven zijn gestart. 

Uit hun verkenning blijkt een grote intrinsieke motivatie bij bewoners, maar veel initiatieven zijn ook aan het ‘stoeien’ met de techniek, de regelgeving, de communicatie, het realiseren van draagvlak, et ceteraBegin met een écht en gelijkwaardig gesprek over de ideeën, initiatieven, wensen, zorgen en toekomstdromen van de mensen die in een wijk wonen of werken.. De gemeente Amsterdam en de community 02025 helpt veel van de initiatieven met onder andere kennis en subsidie. Dat is een mooie start, maar het speelveld is nog erg versnipperd. Ik zie kansen om veel meer met elkaar samen te werken en van elkaar te leren. Want, alleen door als bewoners, gemeente en andere betrokkenen de handen ineen te slaan is het mogelijk om de ambitieuze doelen te behalen.

Dus, begin met een écht en gelijkwaardig gesprek over de ideeën, initiatieven, wensen, zorgen en toekomstdromen van de mensen die in een wijk wonen of werken en ga dan aan de slag om deze dromen samen te realiseren vanuit een gedeelde urgentie en gedeeld eigenaarschap. Ik ben ervan overtuigd dat het gewenste draagvlak dan zeker zal ontstaan. Zo bouwen we niet alleen aan een aardgasvrije wijk, maar aan een wijk waarin bewoners, maatschappelijke organisaties, gemeente en ondernemers met energie samenwerken aan nieuwe energie. Dit vraagt van de overheid geen omgevingsmanagement, maar community empowerment.

Dave van Loon