Social labs: experimenteer- ruimtes voor maatschappelijke uitdagingen

Sinds 1 januari 2015 zijn de drie decentralisaties een feit: de taken ‘werk en inkomen’, ‘jeugdzorg’ en ‘zorg aan langdurig zieken en ouderen’ zijn sindsdien de verantwoordelijkheid van gemeenten in plaats van het Rijk. De zorg moet dichter bij mensen worden georganiseerd, zodat de mensen die het echt nodig hebben de juiste zorg krijgen. Nu de decentralisaties de tijd hebben gehad om zich te ‘zetten’, worden de effecten ervan steeds meer zichtbaar. De vraag is: zijn burgers beter af nu gemeenten de zaken regelen? Kan men wennen aan de nieuwe rollen die gemeenten, professionals en ook burgers in dit nieuwe samenspel moeten spelen? Is de transitie van ‘verzorgingsstaat’ naar ‘participatiesamenleving’ een goed idee geweest? Levert het de betere en efficiëntere zorg waarop we hoopten?

Innovatie niet langer domein van overheden, wetenschappers en professionals

Sinds de oprichting heeft KL steeds heldere opvattingen gehad over innovatieprocessen, terwijl de ideeën over waar te beginnen met innoveren nogal zijn veranderd. In 1999 begonnen we als activistische lobbyclub, die als doel had om begrippen als ‘kenniseconomie’ op de Haagse politieke agenda te krijgen. Met de start van de Kafkabrigade++KafkabrigadeEerste hulp bij bureaucratisch onbehagen. Lees hier meer. in 2005 werd zichtbaar dat we ons meer op de ‘eindgebruiker’ gingen richten. Na analyse van disfunctionele overheidsdiensten volgde een ‘functioneringsgesprek’ waarbij we de betrokkenen bijeenbrachten op locatie: uitvoerders, beleidsmakers, bestuurders, experts; maar ook de eindgebruiker, de ‘klant’. Dat gesprek leidde tot een nieuwe probleemdefinitie, het inventariseren van oplossingen en het vaststellen van een actieplan voor verbetering.

De laatste jarenHet social lab maakt complexe opgaven begrijpelijk door de perspectieven van burgers, professionals en beleidsmakers bij elkaar te brengen en betrekt deze groepen in het doen van onderzoek, analyse en de ontwikkeling van oplossend vermogen. zijn we ‘innovatie’ steeds minder gaan zien als het exclusieve domein (en product) van overheden, wetenschappers en professionals. We zijn ons gaan richten op betere uitkomsten voor burgers en wat daarvoor nodig is aan oplossend vermogen, betere dienstverlening en een andere rol voor het systeem (overheid, instituties) dat hen moet ondersteunen. Burgers voelen immers de effecten van wettelijke veranderingen, bezuinigingen of politieke keuzes, met de decentralisaties als actueel voorbeeld. Wat is hun verhaal achter de cijfers? Wat kan er volgens hen beter of anders georganiseerd worden? Hoe breng je betere verbindingen tot stand tussen systeem- en leefwereld; hoe verbind je formele en informele netwerken met elkaar?

Social lab

Het social lab is een experimenteerruimte voor maatschappelijke uitdagingen die in eerste instantie ongrijpbaar++Voorbeeld: eenzaamheidDe een vindt het een probleem van mensen ‘die het zelf moeten oplossen’, de ander ziet het als een breder maatschappelijk fenomeen waarvoor geen oplossingen bestaan, maar hooguit tactieken om ermee om te gaan. Het social lab in de Schiedamse wijk Groenoord heeft blootgelegd hoe eenzaamheid voor deze gemeenschap een probleem is en wat men kan doen om ermee om te gaan. lijken. Het lab maakt complexe opgaven begrijpelijk door de perspectieven van burgers, professionals en beleidsmakers bij elkaar te brengen en betrekt deze groepen in het doen van onderzoek, analyse en de ontwikkeling van oplossend vermogen. Kennisland heeft hiermee inmiddels ruime ervaring opgedaan en een eigen aanpak ontwikkeld, die we hebben ingezet in bijvoorbeeld Nijmegen, Dordrecht, Amsterdam, Schiedam, Hong Kong en Wenen.  Feed Forward (kort voor: Feedback to go Forward++Feed ForwardLees meer over Feed Forward in deze longread over het herontwerpen van beleid en (publieke) diensten door te starten bij de kennis van burgers.) neemt de verhalen van bewoners++Feed Forward StoriesBekijk als voorbeeld hier de verhalen van social lab ‘jongLAB’ in Nijmegen, over wat er nodig is om goed jong te zijn in de stad. als startpunt voor het ontdekken waar hulp van het systeem van overheden en instanties beter kan aansluiten op de praktijk. Door deze verhalen af te zetten tegen cijfers over specifieke vraagstukken én tegen de verhalen van het systeem zelf ontstaat inzicht in mogelijkheden voor verbeteringen, nieuwe acties en initiatieven die worden gedragen door zowel bewoners als professionals en de overheid.

Eenzaamheid of prettig samenleven: het ‘framen’ van een vraagstuk

EenOm te komen tot beter beleid en oplossingen, moeten we eerst begrijpen hoe het probleem (bijvoorbeeld eenzaamheid in de wijk) wordt gedefinieerd of ‘geframed’. social lab begint bij een taai vraagstuk dat op meerdere niveaus onrust veroorzaakt, zoals eenzaamheid. De gemeente Schiedam signaleert op basis van statistieken dat eenzaamheid in de wijk Groenoord een groot en groeiend probleem is. Het wijkzorgteam (daar ‘WOT’, WijkOndersteuningsTeam, geheten) is verantwoordelijk om de hulp en zorg dichtbij mensen te organiseren en heeft in Groenoord speciale aandacht voor eenzaamheid. Maar de dagelijkse praktijk van het WOT, met een hoge werkdruk en het doorlopend binnenkomen van vragen uit de buurt, biedt weinig ruimte voor verdieping rond het thema. De bewoners van Groenoord zijn een belangrijke bron van kennis over de beleving van eenzaamheid in de wijk, maar hebben niks aan louter de constatering dat eenzaamheid een dringend probleem is.

Om te komen tot beter beleid en oplossingen, moeten we eerst begrijpen hoe het probleem (bijvoorbeeld eenzaamheid in de wijk) wordt gedefinieerd of ‘geframed’. De definitie ‘eenzaamheid’ van het systeem sluit niet altijd goed aan bij de beleving van bewoners in de wijk. Zo is eenzaamheid als startpunt een lastig begrip om over te praten – er rust bijvoorbeeld een ‘zorg’-stigma op, wat kan ontmoedigen. In plaats daarvan spreken we met mensen over wat volgens hen belangrijk is om ‘prettig te kunnen samenleven in Groenoord’, een veel breder thema, zonder stigma en met voldoende aanknopingspunten om te leren of en hoe mensen eenzaamheid ervaren vanuit een positief insteekpunt: samenleven.

Dezelfde route geldt ook voor andere thema’s, van jong zijn in Dordrecht tot prettig ouder worden in Amsteldorp: allemaal hadden ze een achtergrond als ‘statistisch probleem’ in het systeem, en werd het frame aangepast en verbreed om erover te kunnen leren van bewoners. Tegelijkertijd is het lab juist een samenwerking tussen deze burgers, professionals van instanties en overheden, en zorgt het ’re-framen’ ervoor dat men tijdelijk uit de professionele rol stapt om vanuit ‘beleidsklanten’ of ‘cliënten’ te leren begrijpen hoe beleid uitwerkt in de praktijk, of hoe problemen worden ervaren. Dat vormt de basis voor samenwerken aan beter beleid en passende oplossingen.

Opbrengsten social lab op drie niveaus

Een social lab richt zich op complexe opgaven waarop niet één antwoord bestaat. We genereren met het lab uitkomsten op drie niveaus:

1: opbrengsten voor de buurt
Tijdens het social lab ontstaan nieuwe ideeën voor verbetering, en worden mensen bij elkaar gebracht om samen tot acties te komen. Een voorbeeld van zo’n nieuw idee is de Woningruilweken, één van de opbrengsten++ResultatenLees meer over het prototypen en uitvoeren van ideeën die voortkomen uit de verhalen van bewoners en organisaties in onze publicatie ‘Over tot actie: Prototypen in Amsteldorp’. van het social lab in Amsteldorp. De Woningruilweken is een antwoord op de prangende vraag: hoe stellen we ouderen beter in staat langer zelfstandig te blijven wonen, conform het overheidsbeleid? Het is een campagne die het principe van woningruil onder de aandacht brengt en mensen daarnaast toegang geeft tot nieuwe mogelijkheden om naar woningen te bewegen die beter passen bij hun wensen of beperkingen, maar wel binnen de buurt waar hun netwerk zich in veel gevallenTijdens het social lab ontstaan nieuwe ideeën voor verbetering, en worden mensen bij elkaar gebracht om samen tot acties te komen. bevindt.

2: inzichten voor het systeem
Voor deelnemende ambtenaren en professionals is het social lab een leer- en experimenteerruimte, waarin burgers het vertrekpunt zijn bij het genereren van inzichten en acties. Deelnemende ambtenaren en professionals waarderen het lab vanwege het zicht op de effecten van hun beleid dat het biedt: het social lab werd bijvoorbeeld in Schiedam gewaardeerd als aanpak om ‘achter de cijfers’ te kijken, ervaringen van mensen te horen en ruimte te maken voor echte verdieping op het thema eenzaamheid.

3: instrumentarium / methodologie voor partners
In een nieuw stelsel++Voorbeeld: verpleeghuisAls ouderen aanvullende zorg nodig hebben, kunnen ze niet zomaar meer terecht bij een verpleeghuis. Ze moeten hun zorg nu zelf organiseren en hun huizen moeten worden aangepast. Dat is voor veel mensen complex, niet altijd haalbaar en vergt veel extra kennis en inspanning. is een andere rol voor overheid, professionals en burgers noodzakelijk: men kan niet meer vertrouwen op de oude patronen en dynamiek. In het social lab ‘oefenen’ de betrokkenen met een nieuwe rol en doen ze ervaring op met een andere manier van werken. Het social lab wordt door deelnemende overheden gewaardeerd als een uitbreiding van het instrumentarium waarmee men het hoofd biedt aan toekomstige complexe vraagstukken.